1. Inleiding

Empowerment van de patiënt is de laatste jaren een belangrijke topic geworden in de gezondheidszorg. Het doel is om de patiënt zodanig te kwalificeren dat hij een echte partner wordt van het zorgbeleid, de zorgprocessen en de zorgmodaliteiten ⁽¹⁾. Al in 1999 beschreven McGuckin et al. dat door het toepassen van een “patient education model“ (Partners in Your Care) de handhygiënecompliance bij gezondheidswerkers kon verhoogd worden ⁽²⁾. Ook tijdens de Belgische nationale campagne handhygiëne in 2005-2006 werd de patiënt geïnformeerd door o.a. infofolders en affiches over handhygiëne ⁽³⁾. Tijdens de nationale campagne 2010-2011 werd bovendien specifiek gefocust op patient empowerment. Hiervoor werd een brochure geschreven gericht naar de patiënten, om hen aan te zetten de gezondheidswerkers eraan te herinneren hun handen te ontsmetten indien nodig. De voorzitter van de werkgroep campagne handhygiëne vroeg zich toen af of men wel klaar was voor dit soort aanpak ⁽⁴⁾.
Om in kaart te brengen hoe patiënten over handhygiëne in het Universitair Ziekenhuis Antwerpen (UZA) worden geïnformeerd en in hoeverre zij wensen betrokken te worden in de bevordering van handhygiëne, werd in juni 2014 een bevraging bij de patiënten georganiseerd.

2. Materiaal en methoden

Een “patient survey questionnaire”, ontwikkeld door de Joint Commission (USA), werd als basis genomen (5). De vragenlijst werd vertaald in het Nederlands en een aantal vragen werden toegevoegd.Via deze vragenlijst werd informatie verzameld over :

• enkele patiëntkarakteristieken;
• of de patiënt de onthaalbrochure met daarin informatie over handhygiëne ontvangen heeft;
• of de patiënt de informatie in de onthaalbrochure over handhygiëne heeft gelezen en als nuttig heeft ervaren;
• via welke kanalen in het ziekenhuis de patiënt over handhygiëne is geïnformeerd;
• of de patiënt heeft gezien dat gezondheidswerkers de handen reinigen/ontsmetten;
• of gezondheidswerkers volgens hen voldoende aan handhygiëne doen;
• of patiënten meer zou moeten betrokken worden bij de handhygiëne van de gezondheidswerkers;
• of de patiënt zich veiliger voelt als hij/zij weet dat het ziekenhuis aandacht aan handhygiëne besteedt;
• wat de patiënt zou doen als hij/zij ziet dat er geen handhygiëne wordt toegepast;
• hoe comfortabel/oncomfortabel de patiënt zich zou voelen indien hij/zij een gezondheidswerker op slechte handhygiëne zou wijzen.

Om bias te vermijden gebeurde de bevraging anoniem en werd er niet geopteerd voor een actieve bevraging. Elke vragenlijst werd persoonlijk aan de gehospitaliseerde patiënten op medische en heelkundige afdelingen (in totaal 8 afdelingen) overhandigd door de onderzoeker; hierbij werd tevens een korte toelichting gegeven over het team ziekenhuishygiëne alsook over de vragenlijst zelf. De ingevulde formulieren werden door de patiënten nadien in een envelop overhandigd aan de verpleegkundigen van de afdeling.

3. Resultaten

In totaal werden er 88 enquêteformulieren uitgedeeld, waarvan er 57 ingevuld werden terug bezorgd (response rate van 64,8%). Hiervan kwamen 54 formulieren voor verdere analyse in aanmerking.

In tabel 1 worden de kenmerken van de respondenten beschreven.

Tabel 1

In grafiek 1 wordt weergegeven hoeveel patiënten een onthaalbrochure krijgen volgens de wijze van opname. In de groep “andere” zit een beperkt aantal patiënten opgenomen via o.a. het dagziekenhuis of de raadpleging. 

Grafiek 1: Percentage patiënten die een onthaalbrochure kreeg volgens de wijze van opname

 De vraag of men de onthaalbrochure heeft gekregen is door 52 patiënten beantwoord: 25 patiënten (48%) vermelden dat ze de onthaalbrochure effectief gekregen hebben. Wanneer ze de informatiebrochure krijgen, vinden 17 patiënten (71%) hierin informatie over handhygiëne terug. Van de patiënten die de informatie over handhygiëne lezen, vinden 16 patiënten (94%) deze informatie nuttig.

In tabel 2 en figuur 1 worden de verschillende kanalen weergegeven die in het UZA gebruikt worden om informatie over handhygiëne te verspreiden. Van de respondenten heeft 61% (n=33) via één of meerdere van deze kanalen informatie over handhygiëne opgemerkt.

Tabel 2: Percentage patiënten dat de verschillende informatiekanalen m.b.t. handhygiëne heeft opgemerkt

Figuur 1: Kanalen in het UZA om informatie over handhygiëne te verspreiden

Grafiek 2: Percentage patiënten die een gezondheidswerker de handen heeft zien reinigen/ontsmettenGrafiek 2 geeft weer hoeveel van de respondenten (n =53) hebben opgemerkt of een gezondheidsmedewerker aan handhygiëne doet. 

In grafiek 3 wordt weergegeven in welke mate de respondenten (n=42) vinden dat er in het UZA handhygiëne toegepast.

Grafiek 3: Perceptie over de mate waarin handhygiëne wordt toegepast

De vraag of patiënten meer moeten betrokken worden in het bevorderen van handhygiëne werd door 52 patiënten beantwoord (grafiek 4).

Grafiek 4: Perceptie over de nood aan betrokkenheid bij handhygiëne

De vraag of men zich als patiënt veiliger zou voelen indien hij/zij zou weten dat er omtrent handhygiëne in het ziekenhuis gewerkt wordt, werd door 52 patiënten beantwoord (Grafiek 5).

Grafiek 5: Perceptie van veiligheid

In tabel 4 wordt weergegeven wat de respondenten zouden doen indien een arts of een andere gezondheidsmedewerker geen handhygiëne zou toepassen.

Tabel 4: Potentiële acties indien geen handhygiëne wordt toegepast door artsen of andere gezondheidswerkers

In de bevraging werd ook gevraagd om op een 5-punts Likertschaal aan te duiden hoe comfortabel (waarde 1) of oncomfortabel (waarde 5) de patiënt zich zou voelen bij het maken van een opmerking over handhygiëne. Het maken van een opmerking naar de arts en naar andere gezondheidswerkers toe scoort op de schaal gemiddeld respectievelijk 3,45 en 3,35. De bevraagde patiënten voelden zich dus eerder oncomfortabel om artsen of verpleegkundigen over handhygiëne aan te spreken.

Bespreking

Deze bevraging heeft zijn beperkingen omwille van het klein aantal respondenten. Bovendien werden niet alle vragen door alle respondenten beantwoord. Het is wenselijk deze bevraging daarom op grotere schaal uit te voeren.

De hoge responserate van 61,4% van deze bevraging kan wellicht verklaard worden doordat elke vragenlijst persoonlijk aan de patiënten werd bezorgd door de onderzoeker. Uit de patiëntkarakteristieken blijkt o.a. de relatief hoge opleidingsgraad van de respondenten (31,5% hoger onderwijs en 44,4% middelbaar onderwijs). Slechts een beperkt percentage (5,6%) van de respondenten was zelf werkzaam in de gezondheidssector.

Uit de bevraging blijkt dat in meer dan de helft van de gevallen de onthaalbrochure niet tot bij de patiënt geraakt. Zelfs indien het een geplande opname betreft, ontvangt toch nog maar de helft van de patiënten een onthaalbrochure. Wanneer de patiënten via de spoedopname worden opgenomen, is dit cijfer nog lager en krijgt slecht 43 procent van de patiënten de brochure. Nochtans vindt 94% van de patiënten die de informatie over handhygiëne hebben gelezen, deze informatie ook nuttig.

Naast de onthaalbrochure zijn er nog andere kanalen binnen het UZA waarlangs patiënten over handhygiëne worden geïnformeerd. Hierdoor heeft 61% van de respondenten informatie over handhygiëne opgemerkt. Via de onthaalbrochure en posters op de afdeling worden patiënten het meest efficiënt geïnformeerd, gevolgd door het TV-scherm in de inkomhal. Informatie via de TV op de kamer scoort het laagst, maar dit is te verklaren door het feit dat het UZA-infokanaal nog maar op één gerenoveerde verpleegafdeling ter beschikking is. Op de verpleegafdeling waar het infokanaal beschikbaar is, hebben 3 van de 5 respondenten de info over handhygiëne opgemerkt.

Wanneer patiënten weet hebben van het feit dat er initiatieven i.v.m. handhygiëne genomen worden, antwoordt 87% van de patiënten dat ze zich hierdoor ook veiliger voelen.

Of gezondheidswerkers handhygiëne toepassen wordt door 89% van de patiënten tijdens hun verblijf opgemerkt. Een meerderheid (58%) van de patiënten vindt dat de gezondheidswerkers altijd voldoende aan handhygiëne doen.

Ongeveer de helft (49%) van de respondenten vindt dat patiënten wel betrokken zouden moeten worden in het wijzen van gezondheidsmedewerkers op handhygiëne. Nochtans zou slechts 24% van de respondenten een arts rechtstreeks aanspreken indien deze geen handhygiëne zou toepassen. Ook andere gezondheidswerkers zouden in dat geval slechts door 33,5 % van de respondenten worden aangesproken. 

4. Conclusie

Door het onderzoek kwam tot uiting dat in minder dan de helft van de gevallen de onthaalbrochure aan de patiënten wordt overhandigd. Nochtans blijkt dat deze brochure door de meeste patiënten wel degelijk wordt gelezen en de informatie over handhygiëne als nuttig wordt ervaren. De bedeling van de informatiebrochure dient dan ook verbeterd te worden om op die manier bij nog meer patiënten de informatie over handhygiëne over te brengen.

Uit de bevraging kwam ook naar voor dat de informatieoverdracht over handhygiëne via verschillende kanalen dient te gebeuren om op die manier zoveel mogelijk patiënten te bereiken. Sommige kanalen, zoals de TV op de kamer, kunnen een middel zijn om de informatie-overdracht te optimaliseren. De communicatiedienst kan tevens ingeschakeld worden om uit te zoeken of andere kanalen van informatieoverdracht mogelijk zijn.

Door het feit dat de handalcoholdispenser zich in de patiëntenkamer bevindt, wordt door de meeste patiënten opgemerkt dat gezondheidswerkers de handen ontsmetten. Een meerderheid van de patiënten denkt dan ook dat de gezondheidswerkers voldoende aan handhygiëne doen.

Over het aspect patient empowerment kan geen eenduidige conclusie getrokken worden. Enerzijds vindt de helft van de respondenten dat de patiënt meer moet betrokken worden in het bevorderen van handhygiëne, maar anderzijds is maar ongeveer een derde bereid om de gezondheidswerker ook effectief aan te spreken, wanneer deze naar hun mening onvoldoende aan handhygiëne zou doen. Het merendeel van de respondenten zou zich immers oncomfortabel voelen bij het maken van een opmerking hierover. Patient empowerment, waarbij de patiënten betrokken worden in het zorgproces, staat of valt dus wellicht in de mate dat patiënten mondig genoeg zijn. Daarnaast kunnen acties in het kader van patient empowerment met de focus op handhygiëne, ook het bewustzijn bij patiënten en bezoekers verhogen dat handhygiëne ook voor hen belangrijk is.

5. Referenties

1. Kokoszka V. Empowerment van de patiënt: democratische gezondheidszorg? Healthcare Executive, 2014;77:3.

2. McGuckin M, Waterman R, Porten L, et al. Patient education model for increasing handwashing compliance. American Journal of Infection Control, 1999;27(4):309-314. 

3. Costers M, Viseur N, Catry B, Simon A. Four multifaceted countrywide campaigns to promote hand hygiene in Belgian hospitals between 2005 and 2011: impact on compliance to hand hygiene. Euro Surveill. 2012;17(18):pii=20161. Available online: http://www.eurosurveillance.org/images/dynamic/EE/V17N18/art20161.pdf 

4. Catry B, De Wandel D, Simon A, the national working group. U bent in goede handen: 5de editie. NSIH Symposium 11/01/2013.

5. The Joint Commission. Measuring Hand Hygiene Adherence: Overcoming the Challenges, 2009.