Niemand kijkt tegenwoordig nog op van «fake news» in een ultradigitale wereld waar alles alsmaar sneller moet gaan en waar het belangrijker is informatie door te spelen, dan die te analyseren. De wereld van de wetenschap vormt hierop uiteraard geen uitzondering. Maar vooraleer «fake news» ook «bad buzz» – of een negatieve mediastroom die een impact heeft op de bevolking – wordt, is een combinatie van drie elementen nodig. Om te beginnen moet de verspreider van de foute informatie onbekwaam of te kwader trouw zijn. Is hij beide, dan is dat des te efficiënter. Het thema moet vervolgens door de media worden opgepikt, en dus de aandacht trekken van zij die informatie opstellen en verspreiden, maar ook van hun doelpubliek. Tot slot, en dat is het allerbelangrijkste, moet dat doelpubliek voor zijn jagers een makkelijke prooi zijn, met name een publiek bij wie alle vormen van complottheorieën er als zoete broodjes ingaan.

Rond deze theorie heeft Joël Gombin in Frankrijk een mooi stukje geschreven, waarin hij aantoont hoe een gebrek aan vertrouwen een sterke voedingsbodem is voor samenzweringstheorieën. En om nog eens op die jagers terug te komen, interessant is om te proberen achterhalen waarom HAO (hydroalcoholische oplossingen) het in de media vaak hard te verduren krijgen, met van de weeromstuit een impact op het gedrag van professionele zorgverleners.

Frankrijk is op dat vlak één van de koplopers, zoals blijkt uit de publicatie van Larson ¹ uit 2016 over het wantrouwen tegenover vaccinatie. De auteurs hebben per land het aantal personen geschat dat betwist dat vaccins veilig zijn. Met 67% van de sceptici kreeg Frankrijk het trieste voorrecht om wereldwijd op het hoogste schavot te staan, maar terloops wijzen we er ook op dat met 47%, het wantrouwen in België ook best niet kan worden onderschat. 

Het kan geen kwaad even stil te staan bij de theorie rond de culturele dimensies van Geert Hofstede. Onze Maltese collega Michael Borg heeft die als eerste gebruikt om de wereldwijde verschillen in de beheersing van de verspreiding van MRSA² (methicilline-resistente Staphylococcus aureus) te ontcijferen. Deze theorie berust op 6 dimensies om de gedragingen van een bevolking te verklaren en de kenmerken ervan werden voor het eerst in de marketing gebruikt. Het bijzondere voor Frankrijk is de combinatie van een hoge score in twee enigszins tegenstrijdige dimensies, met name het individualisme en de afstand tot de macht. Deze laatste dimensie weerspiegelt de mate waarin een samenleving de machtsongelijkheid tussen individuen aanvaardt en verklaart het in ons land veel hogere aantal hiërarchische niveaus binnen instellingen en bedrijven, dan in landen die a priori vergelijkbaar zijn. Deze combinatie kan soms leiden tot een totale afwijzing van de machthebbers, maar vaker nog tot een combinatie tussen de schijnbare aanvaarding van de hiërarchie en haar voorschriften, gekoppeld aan een effectief tegenovergesteld gedrag, gekoppeld aan een gevoel dat men het beter weet dan de leidinggevenden. Als we daar nog onze meest ontwikkelde nationale dimensie aan toevoegen, namelijk «het vermijden van onzekerheid», dan wordt de situatie er nog moeilijker op. Fransen gaan zich daardoor zeer sterk verzetten tegen verandering en bovendien zijn ze vragende partij voor een overvloed aan regels om hen te begeleiden, zonder enige verbintenis evenwel om die te respecteren. Opvallend is dat de Belgen in deze dimensie de Fransen overtreffen met een recordscore van 94. Beide populaties hebben dus vrij gelijkaardige kenmerken, wat niet noodzakelijk een goed voorteken is.

Het is immers op basis daarvan dat vanaf 2015 in Frankrijk – zoals nergens elders ter wereld overigens – een reeks «bad buzz» rond handontsmetting met hydroalcoholische oplossingen zich als een lopend vuurtje is gaan verspreiden. Daardoor en onder druk van de specialisten in hygiëne en infectiepreventie, die in hun instellingen in het nauw gedreven zijn door een toenemende wraakzucht van bepaalde professionele zorgverleners, heeft de Société Française d’Hygiène Hospitalière (SF2H) geleerd om te reageren en heeft ze zelfs een strijdmodel ontwikkeld waar we nog op terugkomen. Bij elke aanval heeft de SF2H een antwoord op haar website gezet, om de teams op het terrein van argumenten te voorzien.

Met de steun van Didier Pittet³ werd de aandacht van de wetenschappelijke wereld gevestigd op de risico’s van wetenschappelijke artikels met een ongepaste inhoud, die telkens weer de trigger zijn voor «bad buzz». De enige uitzondering op deze regel kwam er in 2017. Bij de wetenschappelijke publicatie ging het dit keer om een Amerikaans artikel in Environmental Health Perspective⁴ waarvan het wetenschappelijk niveau volledig acceptabel was. Na het verbod van de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) in 2016 op het gebruik van Triclosan en Triclocarbanin, twee antimicrobiële producten die als hormoonontregelaars worden bestempeld, in antiseptische zepen voor een breed publiek, zijn wetenschappers gaan ijveren voor de uitbreiding van deze maatregel. Zij wezen erop dat die producten al decennialang werden gebruikt, en dat ze nog steeds in meer dan 2000 producten zoals zepen, tandpasta’s, wasmiddelen, kleding, speelgoed, tapijten, plastic en verven werd aangetroffen. Op geen enkel moment ging het in dit artikel over gels of hydroalcoholische oplossingen en toch luidde de titel van deze publicatie in de Franse media als volgt: «Gels antibactériens: Deux cents spécialistes alertent sur leurs dangers pour la santé» (Antibacteriële gels: tweehonderd specialisten waarschuwen voor de gevaren ervan voor de gezondheid».)  Ironisch genoeg heeft de zeer strenge Europese regelgeving inzake biociden het gebruik ervan in hygiëneproducten voor huid en hoofdhuid verboden. Voor Triclocarban was dat in 2008, voor Triclosan in januari 2016. Het idee is lange tijd nadien nog hardnekkig in Frankrijk blijven bestaan, bewijs daarvan de vele online publicaties daarover. In maart 2019 gingen de media zelfs beweren dat hydroalcoholische producten kankerverwekkend en teratogeen waren, stel je voor! Als we even in de tijd teruggaan zien we dat de zaak aan het rollen is gegaan na de publicatie van een epidemiologische studie. Dit keer ging het wel degelijk om een Franse studie waarin de auteurs, die zich verdiepten in de beroepsrisico’s van solventen, doodleuk de risico’s van een handalcoholhoudend oplosmiddel, die miniem worden geacht, vergeleken met die van een alcoholische drank, waarvan bewezen is dat die kankerverwekkend is. Sommige wetenschappelijke benaderingen zijn best wel verbazend.

Je zou er haast om lachen, ware het niet dat er in de loop der jaren in Frankrijk een echt wantrouwen is ontstaan tegenover hydroalcoholische producten. Eerstejaarsstudenten verpleegkunde die weigeren hun handen te ontsmetten met dat soort producten, die als te gevaarlijk worden beschouwd, zijn al lang geen uitzondering meer. Om de omvang van de malaise in kaart te brengen heeft de mission nationale d’appui à la prévention (MATIS), die de website van het RéPias in Frankrijk beheert, het zogenaamde Pulpe’Friction onderzoek gevoerd, waarin de obstakels voor het inwrijven van de handen worden onderzocht. Met 40% van de bevraagde zorgverstrekkers is de schadelijkheid van het product met straatlengten voorsprong koploper. Een heuse ramp, die ondanks de geleverde inspanningen niet makkelijk in te dijken is.

In haar gids 2018 over handhygiëne, heeft de SF2H een 6-traps strategie ontwikkeld om de helaas onophoudelijke reeks «bad buzz» aanvallen te counteren. Om te beginnen moet worden uitgegaan van een wetenschappelijke analyse omdat de methodologie van de artikels die achter het «fake news» zitten vaak complex is, met tal van experimenten, waardoor de meeste mensen tijdens het lezen afhaken. Bovendien staat dit onderzoek vaak volledig los van de werkelijke praktijken, waardoor het onmogelijk is om daaruit conclusies te trekken die iets bijdragen op het terrein. Ten tweede moeten de fenomenen in hun context worden geplaatst, omdat met name de regelgevende context waarmee de auteurs van een studie te maken krijgen, vaak heel anders is dan die van het land waar hun publicaties voor opschudding zorgen. Het toverwoord is het versterken van het vertrouwen, omdat collectief wantrouwen de basis is voor de negatieve impact van boodschappen. Niets zou evenwel erger zijn dan “fake news” te beantwoorden met onwaarheden of met wetenschappelijke benaderingen en als er wel degelijk problemen bestaan, mogen we ze ook niet ontkennen. Zo zit er bijvoorbeeld geen bisfenol A – ook een hormoonontregelaar – in de samenstelling van een hydroalcoholisch product, zoals nog steeds vaak wordt beweerd. Er zitten er echter wel in veel plastic flesjes die we dagelijks gebruiken. Ter preventie van besmettingsrisico’s moeten we net als elders, de aanwending ervan afraden en de fabrikanten in ons vakgebied ertoe aanzetten het gebruik ervan te bannen. De culturele dimensies in kaart brengen is de volgende stap die reeds aan bod is gekomen. Die is essentieel om je doelpubliek en zijn reacties te begrijpen. De dag van vandaag kunnen we ook niet anders dan open te staan voor moderne communicatiemiddelen en professionals op vlak van infectiebestrijding moeten aanwezig zijn in de media en op sociale media. Zodra we als deskundigen zelf het woord niet nemen, doet iemand anders het wel in onze plaats. Die laatste beschikt dan misschien niet over de nodige expertise maar heeft wel een mening, wat uiteraard volledig legitiem is. Tot slot moeten we de praktijk en de instrumenten zinvol maken en onze collega’s zorgverleners, in de zorgcontext van dat moment, pragmatische en realistische preventiemaatregelen aanreiken. 

Deze principes in de praktijk toepassen is makkelijk en in het volle griepseizoen hoef je er enkel maar het allerlaatste «fake news» op na te lezen, uit een artikel⁵ dat ons wil doen geloven dat hydroalcoholische producten inefficiënt zouden zijn op het griepvirus. Een voorstel van oplossing vind je op de website van Répias en in een nieuw artikel van het team van Didier Pittet⁶.

Het is nu aan elke preventiespecialist om zich tegen deze nieuwe plaag te wapenen en een bijdrage te leveren aan de delicate pedagogische oefening om de waarheid en het vertrouwen te herstellen.

Referenties

1. Larson Heidi J. et al. The State of Vaccine Confidence 2016: Global Insights Through a 67-Country Survey. EBioMedicine, 2016; 12: 295–301.

2. Borg MA. Cultural determinants of infection control behaviour: understanding drivers and implementing effective change. J Hosp Infect, 2014;86:161-8.

3. Peters A et al. Fighting the good fight: the fallout of fake news in infection prevention and why context matters. J Hosp Infect 2018;100:365-370

4. Halden RU et al. The Florence Statement on Triclosan and Triclocarban. Environ Health Perspect. 2017 ;125:064501-1-13. 

5. Hirose R et al. Situations Leading to Reduced Effectiveness of Current Hand Hygiene against Infectious Mucus from Influenza Virus-Infected Patients. mSphere, 2019;4:1-16.

6. Peters A et al. Alcohol-based handrub and Influenza A: the danger of publishing a flawed study with no clinical relevance. J Hosp Infect. 2019 doi: 10.1016/j.jhin.2019.10.004. [Epub ahead of print]